วีริยารมฺเภติ สมฺมปฺปธานสฺส ปคฺคณฺหเน ฯ ตํ ปน สพฺพโส วีริยสฺส ปริพฺรูหนํ โหตีติ อาห ‘‘กายิกเจตสิกสฺส วีริยสฺส ปูรเณ’’ติฯ สติยญฺเจว นิปกภาเว จาติ สโตการิตาย เจว สมฺปชานการิตาย จฯ สติสมฺปชญฺญพเลเนว หิ วีริยารมฺโภ อิชฺฌติฯ ทิฏฺฐิปฏิเวเธติ มคฺคสมฺมาทิฏฺฐิยา ปฏิวิชฺฌเนฯ เตนาห ‘‘มคฺคทสฺสเน’’ติฯ

นิทฺทสวตฺถุสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

อนุสยวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3. วชฺชิสตฺตกวคฺโค

1. สารนฺททสุตฺตวณฺณนา

[21] ตติยสฺส ปฐเม เทวายตนภาเวน จิตฺตตฺตา โลกสฺส จิตฺตีการฏฺฐานตาย จ เจติยํ อโหสิฯ ยาวกีวนฺติ (ที. นิ. ฏี. 2.134) เอกเมเวตํ ปทํ อนิยมโต ปริมาณวาจีฯ กาโล เจตฺถ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ยตฺตกํ กาล’’นฺติฯ อภิณฺหํ สนฺนิปาตาติ นิจฺจสนฺนิปาตาฯ ตํ ปน นิจฺจสนฺนิปาตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิวสสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํฯ สนฺนิปาตพหุลาติ ปจุรสนฺนิปาตาฯ โวสานนฺติ สงฺโกจํฯ ‘‘วุทฺธิเยวา’’ติอาทินา วุตฺตมตฺถํ พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘อภิณฺหํ อสนฺนิปตนฺตา หี’’ติอาทิ วุตฺตํฯ อากุลาติ ขุภิตา น ปสนฺนาฯ ภิชฺชิตฺวาติ วคฺคพนฺธโต วิภชฺช วิสุํ วิสุํ หุตฺวาฯ

สนฺนิปาตเภริยาติ สนฺนิปาตาโรจนเภริยาฯ อทฺธภุตฺตา วาติ สามิภุตฺตา วาฯ โอสีทมาเนติ หายมาเนฯ

สุงฺกนฺติ ภณฺฑํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเตหิ ปพฺพตขณฺฑนาทิติตฺถคามทฺวาราทีสุ ราชปุริสานํ ทาตพฺพภาคํฯ พลินฺติ นิปฺผนฺนสสฺสาทิโต ฉภาคํ สตฺตภาคนฺติอาทินา ลทฺธพฺพกรํฯ ทณฺฑนฺติ ทสวีสติกหาปณาทิกํ อปราธานุรูปํ คเหตพฺพธนทณฺฑํฯ วชฺชิธมฺมนฺติ วชฺชิราชธมฺมํฯ

อิทานิ อปญฺญตฺตปญฺญาปนาทีสุ ตปฺปฏิกฺเขเป จ อาทีนวานิสํเส จ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ ปาริจริยกฺขมาติ อุปฏฺฐานกฺขมาฯ โปราณํ วชฺชิธมฺมนฺติ เอตฺถ ปุพฺเพ กิร วชฺชิราชาโน ‘‘อยํ โจโร’’ติ อาเนตฺวา ทสฺสิเต ‘‘คณฺหถ นํ โจร’’นฺติ อวตฺวา วินิจฺฉยมหามตฺตานํ เทนฺติฯ เต วินิจฺฉินิตฺวา สเจ อโจโร โหติ, วิสฺสชฺเชนฺติฯ สเจ โจโร, อตฺตนา กิญฺจิ อกตฺวา โวหาริกานํ เทนฺติ, เตปิ วินิจฺฉินิตฺวา อโจโร เจ, วิสฺสชฺเชนฺติฯ โจโร เจ, สุตฺตธรานํ เทนฺติฯ เตปิ วินิจฺฉินิตฺวา อโจโร เจ, วิสฺสชฺเชนฺติฯ โจโร เจ, อฏฺฏกุลิกานํ เทนฺติ, เตปิ ตเถว กตฺวา เสนาปติสฺส, เสนาปติ อุปราชสฺส, อุปราชา รญฺโญฯ ราชา วินิจฺฉินิตฺวา สเจ อโจโร โหติ, วิสฺสชฺเชติฯ สเจ ปน โจโร โหติ, ปเวณิปณฺณกํ วาจาเปติฯ ตตฺถ ‘‘เยน อิทํ นาม กตํ, ตสฺส อยํ นามทณฺโฑ’’ติ ลิขิตํฯ ราชา ตสฺส กิริยํ เตน สมาเนตฺวา ตทนุจฺฉวิกํ ทณฺฑํ กโรติฯ อิติ เอตํ โปราณํ วชฺชิธมฺมํ สมาทาย วตฺตนฺตานํ มนุสฺสา น อุชฺฌายนฺติฯ ปรมฺปราคเตสุ อฏฺฏกุเลสุ ชาตา อคติคมนวิรตา อฏฺฏมหลฺลกปุริสา อฏฺฏกุลิกาฯ

สกฺการนฺติ อุปการํฯ ครุภาวํ ปจฺจุปฏฺฐเปตฺวาติ ‘‘อิเม อมฺหากํ ครุโน’’ติ ตตฺถ ครุภาวํ ปฏิ ปฏิ อุปฏฺฐเปตฺวาฯ มาเนสฺสนฺตีติ สมฺมาเนสฺสนฺติฯ ตํ ปน สมฺมานนํ เตสุ เนสํ อตฺตมนตาปุพฺพกนฺติ อาห ‘‘มเนน ปิยายิสฺสนฺตี’’ติฯ นิปจฺจการํ ปณิปาตํฯ ทสฺเสนฺตีติ ครุจิตฺตภารํ ทสฺเสนฺติฯ สนฺธาเนตุนฺติ สมฺพนฺธํ อวิจฺฉินฺนํ กตฺวา ฆเฏตุํฯ

ปสยฺหการสฺสาติ พลกฺการสฺสฯ กามํ วุทฺธิยา ปูชนียตาย ‘‘วุทฺธิหานิโย’’ติ วุตฺตํ, อตฺโถ ปน วุตฺตานุกฺกเมเนว โยเชตพฺโพฯ ปาฬิยํ วา ยสฺมา ‘‘วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขา, โน ปริหานี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตทนุกฺกเมน ‘‘วุทฺธิหานิโย’’ติ วุตฺตํฯ

วิปจฺจิตุํ อลทฺโธกาเส ปาปกมฺเม, ตสฺส กมฺมสฺส วิปาเก วา อนวสโรว เทวโสปสคฺโคฯ ตสฺมิํ ปน ลทฺโธกาเส สิยา เทวโตปสคฺคสฺส อวสโรติ อาห ‘‘อนุปฺปนฺนํ…เป.… วฑฺเฒนฺตี’’ติฯ เอเตเนว อนุปฺปนฺนํ สุขนฺติ เอตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ พลกายสฺส ทิคุณติคุณตาทสฺสนํ ปฏิภยภาวทสฺสนนฺติ เอวมาทินา เทวตานํ สงฺคามสีเส สหายตา เวทิตพฺพาฯ

อนิจฺฉิตนฺติ อนิฏฺฐํฯ อาวรณโตติ นิเสธนโตฯ ธมฺมโต อนเปตา ธมฺมิยาติ อิธ ‘‘ธมฺมิกา’’ติ วุตฺตาฯ มิคสูกราทิฆาตาย สุนขาทีนํ กฑฺฒิตฺวา วนจรณํ วาโช, ตตฺถ นิยุตฺตา, เต วา วาเชนฺตีติ วาชิกา, มิควธจาริโนฯ

สารนฺททสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. วสฺสการสุตฺตวณฺณนา

[22] ทุติเย อภิยาตุกาโมติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท อภิภวนตฺโถ ‘‘อนภิวิทิตุ’’นฺติอาทีสุ วิยาติ อาห ‘‘อภิภวนตฺถาย ยาตุกาโม’’ติฯ วชฺชิราชาโนติ ‘‘วชฺเชตพฺพา อิเม’’ติ อาทิโต ปวตฺตํ วจนํ อุปาทาย วชฺชีติ ลทฺธนามา ราชาโน, วชฺชิรฏฺฐสฺส วา ราชาโน วชฺชิราชาโนฯ รฏฺฐสฺส ปน วชฺชิสมญฺญา ตนฺนิวาสิราชกุมารวเสน เวทิตพฺพาฯ ราชิทฺธิยาติ ราชภาวานุคเตน ปภาเวนฯ โส ปน ปภาโว เนสํ คณราชานํ มิโถ สามคฺคิยา โลเก ปากโฏฯ จิรฏฺฐายี จ อโหสีติ ‘‘สมคฺคภาวํ กเถตี’’ติ วุตฺตํฯ อนุ อนุ ตํสมงฺคิโน ภาเวติ วฑฺเฒตีติ อนุภาโว, อนุภาโว เอว อานุภาโว, ปตาโปฯ โส ปน เนสํ ปตาโป หตฺถิอสฺสาทิวาหนสมฺปตฺติยา ตตฺถ จ สุภิกฺขิตภาเวน โลเก ปากโฏ ชาโตติ ‘‘เอเตน…เป.… กเถตี’’ติ วุตฺตํฯ ตาฬจฺฉิคฺคเฬนาติ กุญฺจิกาฉิทฺเทนฯ อสนนฺติ สรํฯ อติปาตยิสฺสนฺตีติ อติกฺกาเมนฺติฯ โปงฺขานุโปงฺขนฺติ โปงฺขสฺส อนุโปงฺขํ, ปุริมสรสฺส โปงฺขปทานุคตโปงฺขํ อิตรํ สรํ กตฺวาติ อตฺโถฯ อวิราธิตนฺติ อวิรชฺฌิตํฯ อุจฺฉินฺทิสฺสามีติ อุมฺมูลนวเสน กุลสนฺตติํ ฉินฺทิสฺสามิฯ อยนํ วฑฺฒนํ อโย, ตปฺปฏิปกฺเขน อนโยติ อาห ‘‘อวฑฺฒิ’’นฺติฯ ญาตีนํ พฺยสนํ วินาโส ญาติพฺยสนํฯ

คงฺคายาติ คงฺคาสมีเปฯ ปฏฺฏนคามนฺติ สกฏปฏฺฏนคามํฯ ตตฺราติ ตสฺมิํ ปฏฺฏเนฯ พลวาฆาตชาโตติ อุปฺปนฺนพลวโกโธฯ เมติ มยฺหํฯ คเตนาติ คมเนนฯ สีตํ วา อุณฺหํ วา นตฺถิ ตาย เวลายฯ อภิมุขํ ยุทฺเธนาติ อภิมุขํ อุชุกเมว สงฺคามกรเณนฯ อุปลาปนํ สามํ ทานญฺจาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อล’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ

เภโทปิ อิธ อุปาโย เอวาติ วุตฺตํ ‘‘อญฺญตฺร มิถุเภทา’’ติฯ ยุทฺธสฺส ปน อนุปายตา ปเคว ปกาสิตาฯ อิทนฺติ ‘‘อญฺญตฺร อุปลาปนาย อญฺญตฺร มิถุเภทา’’ติ อิทํ วจนํฯ กถาย นยํ ลภิตฺวาติ ‘‘ยาวกีวญฺจ …เป.… ปริหานี’’ติ อิมาย ภควโต กถาย อุปายํ ลภิตฺวาฯ อนุกมฺปายาติ วชฺชิราเชสุ อนุคฺคเหนฯ

ราชาปิ ตเมว เปเสตฺวา สพฺเพ…เป.… ปาเปสีติ ราชา ตํ อตฺตโน สนฺติกํ อาคตํ ‘‘กิํ, อาจริย, ภควา อวจา’’ติ ปุจฺฉิฯ โส ‘‘ยถา โภ สมณสฺส โคตมสฺส วจนํ น สกฺกา วชฺชี เกนจิ คเหตุํ, อปิจ อุปลาปนาย วา มิถุเภเทน วา สกฺกา’’ติ อาหฯ ตโต นํ ราชา ‘‘อุปลาปนาย อมฺหากํ หตฺถิอสฺสาทโย นสฺสิสฺสนฺติ, เภเทเนว เต คเหสฺสามิ, กิํ กโรมา’’ติ ปุจฺฉิฯ เตน หิ, มหาราช, ตุมฺเห วชฺชี อารพฺภ ปริสติ กถํ สมุฏฺฐาเปถ, ตโต อหํ ‘‘กิํ เต, มหาราช, เตหิ, อตฺตโน สนฺตเกน กสิวณิชฺชาทีนิ กตฺวา ชีวนฺตุ เอเต ราชาโน’’ติ วตฺวา ปกฺกมิสฺสามิฯ ตโต ตุมฺเห ‘‘กิํ นุ, โภ, เอส พฺราหฺมโณ วชฺชี อารพฺภ ปวตฺตํ กถํ ปฏิพาหตี’’ติ วเทยฺยาถฯ ทิวสภาเค จาหํ เตสํ ปณฺณาการํ เปเสสฺสามิ, ตมฺปิ คาหาเปตฺวา ตุมฺเหปิ มม โทสํ อาโรเปตฺวา พนฺธนตาฬนาทีนิ อกตฺวาว เกวลํ ขุรมุณฺฑํ มํ กตฺวา นครา นีหราเปถ, อถาหํ ‘‘มยา เต นคเร ปากาโร ปริขา จ การิตา, อหํ ถิรทุพฺพลฏฺฐานญฺจ อุตฺตานคมฺภีรฏฺฐานญฺจ ชานามิ, น จิรสฺสํ ทานิ ตํ อุชุํ กริสฺสามี’’ติ วกฺขามิฯ ตํ สุตฺวา ตุมฺเห ‘‘คจฺฉตู’’ติ วเทยฺยาถาติฯ ราชา สพฺพํ อกาสิฯ

ลิจฺฉวี ตสฺส นิกฺขมนํ สุตฺวา ‘‘สโฐ พฺราหฺมโณ, มา ตสฺส คงฺคํ อุตฺตาเรตุํ อทตฺถา’’ติ อาหํสุฯ ตตฺร เอกจฺเจหิ ‘‘อมฺเห อารพฺภ กถิตตฺตา กิร โส เอวํ กโรตี’’ติ วุตฺเต ‘‘เตน หิ ภเณ เอตู’’ติ วทิํสุฯ โส คนฺตฺวา ลิจฺฉวี ทิสฺวา ‘‘กิมาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิโต ตํ ปวตฺติํ อาโรเจสิฯ ลิจฺฉวิโน ‘‘อปฺปมตฺตเกน นาม เอวํ ครุํ ทณฺฑํ กาตุํ น ยุตฺต’’นฺติ วตฺวา ‘‘กิํ เต ตตฺร ฐานนฺตร’’นฺติ ปุจฺฉิํสุฯ วินิจฺฉยมหามจฺโจหมสฺมีติฯ ตเทว เต ฐานนฺตรํ โหตูติฯ โส สุฏฺฐุตรํ วินิจฺฉยํ กโรติฯ ราชกุมารา ตสฺส สนฺติเก สิปฺปํ อุคฺคณฺหนฺติฯ

โส ปติฏฺฐิตคุโณ หุตฺวา เอกทิวสํ เอกํ ลิจฺฉวิํ คเหตฺวา เอกมนฺตํ คนฺตฺวา ‘‘ทารกา กสนฺตี’’ติ ปุจฺฉิฯ อาม, กสนฺติฯ ทฺเว โคเณ โยเชตฺวาติฯ อาม, ทฺเว โคเณ โยเชตฺวาติฯ เอตฺตกํ วตฺวา นิวตฺโตฯ ตโต ตมญฺโญ ‘‘กิํ อาจริโย อาหา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตน วุตฺตํ – อสทฺทหนฺโต ‘‘น เมโส ยถาภูตํ กเถตี’’ติ เตน สทฺธิํ ภิชฺชิฯ

พฺราหฺมโณ อปรมฺปิ เอกทิวสํ เอกํ ลิจฺฉวิํ เอกมนฺตํ เนตฺวา ‘‘เกน พฺยญฺชเนน ภุตฺโตสี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา นิวตฺโตฯ ตมฺปิ อญฺโญ ปุจฺฉิตฺวา อสทฺทหนฺโต ตเถว ภิชฺชิฯ พฺราหฺมโณ อปรมฺปิ ทิวสํ เอกํ ลิจฺฉวิํ เอกมนฺตํ เนตฺวา ‘‘อติทุคฺคโตสิ กิรา’’ติ ปุจฺฉิฯ โก เอวมาหาติ ฯ อสุโก นาม ลิจฺฉวีติฯ อปรมฺปิ เอกมนฺตํ เนตฺวา ‘‘ตฺวํ กิร ภีรุชาติโก’’ติ ปุจฺฉิฯ โก เอวมาหาติ? อสุโก นาม ลิจฺฉวีติฯ เอวํ อญฺเญน อกถิตเมว อญฺญสฺส กเถนฺโต ตีหิ สํวจฺฉเรหิ เต ราชาโน อญฺญมญฺญํ ภินฺทิตฺวา ยถา ทฺเว เอกมคฺเคน น คจฺฉนฺติ, ตถา กตฺวา สนฺนิปาตเภริํ จราเปสิฯ ลิจฺฉวิโน ‘‘อิสฺสรา สนฺนิปตนฺตุ, สูรา สนฺนิปตนฺตู’’ติ วตฺวา น สนฺนิปติํสุฯ พฺราหฺมโณ ‘‘อยํ ทานิ กาโล, สีฆํ อาคจฺฉตู’’ติ รญฺโญ สาสนํ เปเสติฯ ราชา สุตฺวาว พลเภริํ จราเปตฺวา นิกฺขมิฯ เวสาลิกา สุตฺวา ‘‘รญฺโญ คงฺคํ อุตฺตริตุํ น ทสฺสามา’’ติ เภริํ จราเปสุํฯ เต สุตฺวา ‘‘คจฺฉนฺตุ สูรราชาโน’’ติอาทีนิ วตฺวา น สนฺนิปติํสุฯ ‘‘นครปฺปเวสนํ น ทสฺสาม, ทฺวารานิ ปิทหิสฺสามา’’ติ เภริํ จราเปสุํฯ เอโกปิ น สนฺนิปติฯ ยถาวิวเฏหิ ทฺวาเรหิ ปวิสิตฺวา สพฺเพ อนยพฺยสนํ ปาเปตฺวา คโตฯ ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ – ‘‘ราชาปิ ตเมว เปเสตฺวา สพฺเพปิ ภินฺทิตฺวา คนฺตฺวา อนยพฺยสนํ ปาเปสี’’ติฯ

วสฺสการสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ปฐมสตฺตกสุตฺตวณฺณนา

[23] ตติเย อปริหานาย หิตาติ อปริหานิยา (ที. นิ. ฏี. 2.136), น ปริหายนฺติ เอเตหีติ วา อปริหานิยาฯ เอวํ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธาปิ จา’’ติอาทิมาหฯ ตตฺถ ตโตติอาทิ ทิสาสุ อาคตสาสเน วุตฺตวจนํ วุตฺตกถนํฯ วิหารสีมา อากุลา ยสฺมา , ตสฺมา อุโปสถปวารณา ฐิตาฯ โอลียมานโกติ ปาฬิโต อตฺถโต จ วินสฺสมานโกฯ อุกฺขิปาเปนฺตาติ ปคุณภาวกรเณน อตฺถสํวณฺณนาวเสน จ ปคฺคณฺหนฺตาฯ

สาวตฺถิยํ ภิกฺขู วิย (ปารา. 565) ปาจิตฺติยํ เทสาเปตพฺโพติ ปญฺญาเปนฺตาฯ วชฺชิปุตฺตกา วิย (จูฬว. 446) ทสวตฺถุทีปเนนฯ ตถา อกโรนฺตาติ นวํ กติกวตฺตํ วา สิกฺขาปทํ วา อมทฺทนฺตา ธมฺมวินยโต สาสนํ ทีเปนฺตา ขุทฺทกมฺปิ จ สิกฺขาปทํ อสมูหนนฺตาฯ อายสฺมา มหากสฺสโป วิย จาติ ‘‘สุณาตุ เม, อาวุโส, สงฺโฆ, สนฺตามฺหากํ สิกฺขาปทานิ คิหิคตานิฯ คิหิโนปิ ชานนฺติ ‘อิทํ โว สมณานํ สกฺยปุตฺติกานํ กปฺปติ, อิทํ โว น กปฺปตี’ติฯ สเจปิ หิ มยํ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนิสฺสาม, ภวิสฺสนฺติ วตฺตาโร ‘ธูมกาลิกํ สมเณน โคตเมน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปญฺญตฺตํ, ยาวิเมสํ สตฺถา อฏฺฐาสิ, ตาวิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขิํสุฯ ยโต อิเมสํ สตฺถา ปรินิพฺพุโต, น ทานิเม สิกฺขาปเทสุ สิกฺขนฺตี’ติฯ ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อปญฺญตฺตํ น ปญฺญเปยฺย, ปญฺญตฺตํ น สมุจฺฉินฺเทยฺย, ยถาปญฺญตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ สมาทาย วตฺเตยฺยา’’ติ อิมํ (จูฬว. 442) ตนฺติํ ฐเปนฺโต อายสฺมา มหากสฺสโป วิย จฯ

ถิรภาวปฺปตฺตาติ สาสเน ถิรภาวํ อนิวตฺติตภาวํ อุปคตาฯ เถรการเกหีติ เถรภาวสาธเกหิ สีลาทิคุเณหิ อเสกฺขธมฺเมหิฯ พหู รตฺติโยติ ปพฺพชิตา หุตฺวา พหู รตฺติโย ชานนฺติฯ สีลาทิคุเณสุ ปติฏฺฐาปนเมว สาสเน ปริณายกตาติ อาห ‘‘ตีสุ สิกฺขาสุ ปวตฺเตนฺตี’’ติฯ โอวาทํ น เทนฺติ อภาชนภาวโตฯ ปเวณิกถนฺติ อาจริยปรมฺปราภตํ สมฺมาปฏิปตฺติทีปนํ ธมฺมกถํฯ สารภูตํ ธมฺมปริยายนฺติ สมถวิปสฺสนามคฺคผลสมฺปาปเนน สาสเน สารภูตํ โพชฺฌงฺคโกสลฺลอนุตฺตรสีติภาว- (อ. นิ. 6.85) อธิจิตฺตสุตฺตาทิธมฺมตนฺติํฯ อาทิกํ โอวาทนฺติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘เอวํ เต อาโลเกตพฺพํ, เอวํ เต วิโลเกตพฺพํ, เอวํ เต สมิญฺชิตพฺพํ, เอวํ เต ปสาเรตพฺพํ, เอวํ เต สงฺฆาฏิปตฺตจีวรํ ธาเรตพฺพ’’นฺติ โอวาทํ สงฺคณฺหาติฯ

ปุนพฺภวทานํ ปุนพฺภโว อุตฺตรปทโลเปนฯ อิตเรติ เย น ปจฺจยวสิกา น อามิสจกฺขุกา, เต น คจฺฉนฺติ ตณฺหาย วสํฯ

อารญฺญเกสูติ อรญฺญภาเคสุ อรญฺญปริยาปนฺเนสุฯ นนุ ยตฺถ กตฺถจิปิ ตณฺหา สาวชฺชา เอวาติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘คามนฺตเสนาสเนสุ หี’’ติอาทิฯ เตน ‘‘อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺฐาปยโต’’ติ เอตฺถ วุตฺตปิหาทโย ปิย อารญฺญกเสนาสเนสุ สาลยตา เสวิตพฺพปกฺขิกา เอวาติ ทสฺเสติฯ

อตฺตนาวาติ สยเมวฯ เตน ปเรหิ อนุสฺสาหิตานํ สรเสเนว อนาคตานํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ อาคมนํ, อาคตานญฺจ ผาสุวิหารํ ปจฺจาสีสนฺตีติ ทสฺเสติฯ อิมินาว นีหาเรนาติ อิมาย ปฏิปตฺติยาฯ อคฺคหิตธมฺมคฺคหณนฺติ อคฺคหิตสฺส ปริยตฺติธมฺมสฺส อุคฺคหณํฯ คหิตสชฺฌายกรณนฺติ อุคฺคหิตสฺส สุฏฺฐุ อตฺถจินฺตนํฯ จินฺตรตฺโถ หิ อยํ สชฺฌายสทฺโทฯ เอนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติฯ นิสีทนฺติ อาสนปญฺญาปนาทินาฯ

ปฐมสตฺตกสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4-6. ทุติยสตฺตกสุตฺตาทิวณฺณนา

[24-26] จตุตฺเถ กโรนฺโตเยวาติ ยถาวุตฺตํ ติรจฺฉานกถํ กเถนฺโตเยวฯ อติรจฺฉานกถาภาเวปิ ตสฺส ตตฺถ ตปฺปรภาวทสฺสนตฺถํ อวธารณวจนํฯ ปริยนฺตการีติ สปริยนฺตํ กตฺวา วตฺตาฯ ‘‘ปริยนฺตวติํ วาจํ ภาสิตา’’ติ (ที. นิ. 1.9, 194) หิ วุตฺตํฯ อปฺปภสฺโสวาติ ปริมิตกโถเยว เอกนฺเตน กเถตพฺพสฺเสว กถนโตฯ สมาปตฺติสมาปชฺชนํ อริโย ตุณฺหีภาโวฯ นิทฺทายติเยวาติ นิทฺโทกฺกมเน อนาทีนวทสฺสี นิทฺทายติเยว, อิริยาปถปริวตฺตนาทินา น นํ วิโนเทติฯ เอวํ สํสฏฺโฐวาติ วุตฺตนเยน คณสงฺคณิกาย สํสฏฺโฐ เอว วิหรติฯ ทุสฺสีลา ปาปิจฺฉา นามาติ สยํ นิสฺสีลา อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉาย สมนฺนาคตตฺตา ปาปา ลามกา อิจฺฉา เอเตสนฺติ ปาปิจฺฉาฯ ปาปปุคฺคเลหิ มิตฺติกรณโต ปาปมิตฺตาฯ เตหิ สทา สหปวตฺตเนน ปาปสหายาฯ ตตฺถ นินฺนตาทินา ตทธิมุตฺตตาย ปาปสมฺปวงฺกาฯ ปญฺจมาทีนิ อุตฺตานตฺถานิเยวฯ

ทุติยสตฺตกสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

7-11. สญฺญาสุตฺตาทิวณฺณนา

[27-31] สตฺตเม อนิจฺจาติ อนุปสฺสติ เอตายาติ อนิจฺจานุปสฺสนาฯ ตถาปวตฺตวิปสฺสนา ปน ยสฺมา อตฺตนา สหคตสญฺญาย ภาวิตาย ภาวิตา เอว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ สหคตสญฺญา’’ติฯ อิมา สตฺต โลกิยวิปสฺสนาปิ โหนฺติ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติอาทินา ปวตฺตนโตฯ ‘‘เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ’’ติ อาคตวเสน ปเนตฺถ ทฺเว โลกุตฺตรา โหนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ ‘‘วิราโค นิโรโธ’’ติ หิ ตตฺถ นิพฺพานํ วุตฺตนฺติ อิธ วิราคสญฺญา, ตา วุตฺตสญฺญา นิพฺพานารมฺมณาปิ สิยุํฯ เสสเมตฺถ สุวิญฺเญยฺยเมวฯ อฏฺฐมาทีนิ อุตฺตานตฺถาเนวฯ

สญฺญาสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

วชฺชิสตฺตกวคฺควณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

4. เทวตาวคฺโค

5. ปฐมมิตฺตสุตฺตวณฺณนา

[36] จตุตฺถสฺส ปญฺจเม อตฺตโน คุยฺหํ ตสฺส อาวิกโรตีติ อตฺตโน คุยฺหํ นิคฺคุหิตุํ ยุตฺตกถํ อญฺญสฺส อกเถตฺวา ตสฺเสว อาจิกฺขติฯ ตสฺส คุยฺหํ อญฺเญสํ นาจิกฺขตีติ เตน กถิตคุยฺหํ ยถา อญฺเญ น ชานนฺติ, เอวํ อนาวิกโรนฺโต ฉาเทติฯ

ปฐมมิตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ